Prjetimi i problemeve dhe i mosmarrveshjeve midis civilve dhe ushtarakve n shtetet demokratike nuk jan t veanta dhe vetm n nj vend. N disa demokraci jan m t prekshme, n disa t tjera n nj kuadr m t ngusht qe shprehen shpesh n lidhje me politikat e strategjis ushtarake dhe politikat e mbrojtjes.
Veanrisht n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, midis Presidentit, ministrit t Mbrojtjes dhe liderve t gjeneralve nuk kan munguar pikpamje serioze t ndryshme dhe shpesh edhe konflikte. Kt tem e sqaron shkrimtari Michael C. Desh n librin e tij "kontrolli civil mbi ushtrin n shkrimin me titull Bushi dhe gjeneralt.
Sipas Desh n marrdhniet civilo-ushtarake mosmarrveshjet nuk kan filluar me luftn e Irakut. Ato jan m t hershme. Gjat Lufts s Vietnamit, oficert me prvoj ishin t mendimit se nga shkaqet kryesore t humbjes s ushtris amerikane ishte drejtimi i ushtarakve nga lider civil t paaft, t cilt krkonin t drejtonin pa ditur se ku do t prfundonin. N t ardhmen, shton ai, nse drejtimi civil do t ndrhyj pr t
gabime t reja strategjike, ushtarakt sht e domosdoshme t mos qndrojn pasiv, por t ngren zrin dhe kmbnguljen e tyre. N kujtimet e tij edhe Colin Powell, i cili ka kryer detyrat e shefit t Shtatmadhoris dhe t ministrit t Punve t Jashtme t Shteteve t Bashkuara t Ameriks, kritikon mos deklarimet e hapura Presidentit, se ai nuk do t mund ta fitonte Luftn e Vietnamit me strategjin e drejtimit, si nj institucion t Forcave t Armatosura.
Edhe n kohn e Presidentit Clinton marrdhniet civilo-ushtarake nuk ishin pa probleme. N krizn e Kosovs t vitit 1999, Clinton dhe Ministria e Punve t Jashtme Madeleine Albright, ishin n krahun e sulmeve ajrore t kufizuara kundr Serbis dhe e vlersonin t rrezikshme ndrhyrjen me operacione toksore. Ndrsa nivelet e komandimit ushtarak mbshtesnin sulmet ajrore m t fuqishme dhe m t gjra, por ishin kundr mendimit t opsionit t operacioneve toksore. Dhe n fund u vrtetuan vlersimet e ushtarakve.
Shefi i Shtatmadhoris t asaj periudhe, Hugh Shelton, shprehu iden e prdorimit t forcs ushtarake, vetm kur t konsumoheshin t gjitha zgjidhjet e tjera. Desh, n shkrimin e tij, qndron shum mbi divergjencat q shprthyen midis ushtarakve dhe drejtuesve civil, sapo erdhi n pushtet Bushi. Ato jan dshmit q vrtetojn brjen e nj revolucioni n Pentagon nga ministri i Mbrojtjes Rumsfeld dhe ndihmsi i tij i Wolfowitz. Politika e tyre solli dshtimet e njohura n Irak.
Rumsfeld u detyra t jap dorheqjen ,ndrsa zvendsi i tij q kaloi nga zvendsministr Mbrojtje, drejtor i Banks Botrore u prfshi n nj skandal me sekretaren e tij. Sulmi terrorist i 11 shtatorit e zbuti situatn pr nj periudh t shkurtr. Edhe ndrhyrja n Afganistan u realizua me mendim t prbashkt. Por lufta e Irakut do t ishte fillimi i nj ftohjeje shum t gjat. Ushtarakt parashtruan nevojn e nj force disa qindra mijshe pr t ndrhyr n Irak, ndrsa Rumsfeld dhe zvendsi i tij ishin t bindur se do t mund tia arrinin qllimit me nj forc shum m t vogl. Koha vrtetoi se ushtarakt kishin t drejt. Desh, sht i mendimit se edhe nj sulm t mundshm brthamor kundr Iranit do t mund ta pengoj qndrimi kundr i t gjith lidershipit ushtarak. Dhe ushtarakt duhen dgjuar. Ky sht kusht, mbasi ata i din m mir fatkeqsit e lufts. Shembuj t till ka pr shum vende.
Pr Turqin thuhet se ligjin e bjn ushtarakt. Kush e njeh nga afr ndrtimin dhe funksionimin e shtetit Turk nuk sht kshtu. Turqia moderne sht ngritur dhe funksionon mbi nj Kushtetut, e cila Shtatmadhoris i ka dhn edhe detyrn e ruajtjes s shtetit laik dhe demokratik. Pra, t mbrojtjes s shtetit. Ligjet edhe n Turqi iniciohen vetm nga Qeveria dhe vendosen n Kuvend. Kur tentohet t preken principet kushtetuese t shtetit laik, Shtatmadhoria shpreh mendimin e saj dhe u rikujton politikanve detyrn e saj kushtetuese.
Forcat e Armatosura jan nj institucion kushtetues i pavarur dhe jasht influencave t partive politike. Shefi i Shtatmadhoris n koh paqe sht edhe komandant i Forcave t Armatosura dhe varet vetm nga Kryeministri dhe Presidenti i vendit. Ministria e Mbrojtjes sht e ndar nga Shtatmadhoria dhe me ligj jan prcaktuar detyrat e secilit institucion dhe koordinimi tyre. do vend ka veorit e tij t funksionimit t shtetit demokratik dhe me koh bn ndryshimet e nevojshme.
Shqipria me nj tradit t gjat t partis shtet, akoma nuk i ka depolitizuar si duhet Forcat e Armatosura t saj. Gjat periudhs s socializmit Forcat e Armatosura ishin n vartsi direkt t Partis Socialiste dhe komandant i prgjithshm ishte sekretari i Par i Komitetit Qendror t Partis. Shteti funksiononte me parimin Partia n Komand.
Pra, Forcat e Armatosura ishin n mbrojtje t Atdheut dhe t Partis n pushtet. Mendimi i ushtarakve ishte i kufizuar brenda vijs s partis n pushtet. Kush guxonte t hidhte ide t reja ushtarake, apo t aludonte pr praktika t reja vlersohej armik i partis dhe i popullit dhe merret dnimin maksimal.
N vendin ton historia e komunizmit sht plot me fakte rngjethse t dnimit t ushtarakve madhor. Por, ky sistem nuk ishte vetm n Shqipri, por n t gjitha vendet e Lindjes ish-komuniste, si n Bullgari, Rumani, eki, Poloni, Slloveni etj, t cilat nga antare t Traktatit t Varshavs, tani jan antare t Bashkimit Evropian dhe t NATO-s.
Shkaku kryesor q kto vende u antarsuan prpara neve n institucionet EuroAtlantike ishte stabiliteti politik n rritje dhe vazhdimsia e reformave politike, ekonomike dhe ushtarake sipas standardeve q krkoheshin pr integrim. Kjo solli edhe mirkuptimin dhe rritjen e bashkpunimit civilo-ushtarak. Ndrsa tek ne mendimi profesionistve t vrtet ushtarak, n nj mas t konsiderueshme u injorua dhe reformat n Forcat e Armatosura u partizuan nga partit q ishin n pushtet.
Reformat u prqendruan kryesisht vetm n shkurtimin drastik t ushtris dhe braktisjen e mijra ushtarakve pa asnj mbshtetje morale dhe materiale. N kt kuadr marrdhniet civilo-ushtarake jo vetm q u dmtuan rnd, por ato u bn t pabesueshme ndaj njri-tjetrit. Kjo situat solli konfliktin civilo-ushtarak t vitit 1997, ku shumica e ushtarakve t liruar dhe t braktisur nga politika ju bashkuan revoltave popullore, madje shumica e Komiteteve t Shptimit prbheshin nga ushtarakt, ndrsa Forcat Ushtarake n detyr doln jasht prdorimit duke ln n mshir t fatit repartet ushtarake, armatimin dhe municionin e t gjith pasurin kombtare q kishin n mbrojtje.
Midis lidershipit ushtarak t vitit 1997 dhe shtetit humbn urat e bashkpunimit dhe nj pjes e tyre u shprehn kundr prdorimit t ushtris ndaj popullsis n revolt. Kto jan arsyet q n vendet me demokraci t konsoliduar bashkpunimit civilo-ushtarak i japin rndsi t veant. Por, mungesa e mirkuptimit dhe e dgjimit t zrit t ushtarakve n Shqipri vazhdoi edhe mbas 1997-s. Ndrrimi i vazhdueshm i ministrave t Mbrojtjes gjat qeverisjes se Partis Socialiste trondiste her pas here marrdhniet e brishta q krijoheshin. Ky sht shkaku q struktura e Forcave t Armatosura mundi t miratohej n vitin 2001.
Por, edhe n zbatimin e saj pati dhe vazhdon t ket shum mosmarrveshje midis ushtarakve me vizion dhe politikanve q vijn n krye t Ministris s Mbrojtjes. I till ishte edhe konflikti parimor q u krijua n vitin 2001 midis lidershipit ushtarak dhe ministrit t Mbrojtjes t asaj kohe, Ismail Lleshi.
Emrimi n kt funksion i zotit Lleshi nga ana e Kryeministrit Meta tregoi se Partia Socialiste nuk po hiqte dor nga drejtuesit e Partis s Puns, prototip i s cils ishte zoti Lleshi. Me qndrimet e tij shum konservatore ai detyroi dorheqjen e disa prej kuadrove elite, si ishin Drejtori Politikave t Mbrojtjes, prof. dr. kolonel Bektash Kolaci, zvends shefi shtabit t prgjithshm, Kolonel Mehmet Musia etj, kuadro t cilt u zvendsuan nga kuadro pa emr dhe u dhan edhe gradat e gjeneralit.
Gjithashtu moszbatimi nga qeverit Nano, Meta, Majko dhe Berisha i statusit t ushtarakve n rezerv dhe n lirim, marrdhniet e bashkpunimit dhe t mir besimit politik dhe ushtarak jan t tronditura rnd dhe krkojn nj qndrim krejtsisht tjetr. Kto qndrime t politiks kan ulur shum forcn e ushtris pr t prballuar krizat e ndryshme q lindin n Shqipri, si jan ato t krkim-shptimit, t prmbytjeve, t zjarreve apo t ambientit, pa folur ktu pr detyrat e mirfillta ushtarake. Prandaj Presidenti i Republiks, Kryeministri, ministri i Punve t Jashtme, ministri i Punve t Brendshme (pr emergjencat) duhet t marrin pran tyre elitn ushtarake, me uniform ose jo pr t ngritur nivelin e bashkpunimit civilo-ushtarak n prshtatje me parimet e shtetit demokratik-ligjor.
*Drejtor i Institutit t Politikave t Siguris Kombtare.
