Të shesësh banane apo histori në Qafën e Pazarit!

Më 15 korrik të vitit 2005, Gjirokastra ishte qendra e tretë historike që u përfshi në listën e trashëgimisë botërore në UNESCO

M 15 korrik t vitit 2005, Gjirokastra ishte qendra e tret historike q u prfshi n listn e trashgimis botrore n UNESCO. Pas Butrintit dhe Beratit, ky qytet-muze pati shkuar n zgrip t rrnimit; zonn historike vendasit e kishin braktisur, zbritja nga Qafa e Pazarit n qytetin e ri, at q ndrtoi komunizmi, ia humbi m shum lavdin, ndrsa vula iu vu nga mungesa totale e vmendjes shtetrore pr t mbajtur n kmb shtpit 200-vjeare t lagjes Kala. Ky ishte bilanci pas SOS-it t vazhdueshm t specialistve t monumenteve, kur para pes vjetve UNESCO i jep statusin e pasuris s trashgimis kulturore botrore. Gjirokastra sot bn bilancin: 12 shtpi jan restauruar dhe t tjera jan n rrug; n Qafn e Pazarit kan nisur t ndizen disa drita dhe njerzit po rikthehen n pronat e tyre; dakord shiten banane n rrug, jan disa dyqane ushqimore, lokalet e zymta t komunizmit ende rrojn dhe gjirokastritt e vjetr rrkllejn konjakun dhe kndojn - po aty t huajt e pakt ende bjn foto t zymta. N kto dit t vers n lagjen Kala flitet se po ndrtohet shtpia e Kadares, e abejve, Babaramove po shtpia e Ficove gati po rrzohet, shtpia e Antigonve nuk lviz, ndrsa turistt dynden n shtpin e diktatorit, sot muze etnografik, dhe ln kokn pr shtpin kshtjell t Zekatve. Nj euro e gjysm pr t vizituar shtpin e Zekatve. Dyqanet n Qafn e Pazarit nuk paguajn taksa. Por vetm nj dyqan me sende artizanati t mbledhura nga gjith Shqipria ka. Nuk prodhohet asgj nga pasuria etnografike. Do t ishte sakrific e madhe pr gjirokastritt. Megjithat, n qendrn historike jan ngritur disa hotele, ndonse mbahen shtrenjt. Turistt aty jan ditor dhe jeta artistike e qytetit historik m shum sht rastsi projektesh q zbresin nga kryeqyteti, t financuara nga Ministria e Kulturs. Drejtori rajonal i Kulturs Kombtare pr qarkun e Gjirokastrs, Spartak Drrasa, tregon se me vendim qeverie do t’i kthehet gjallria qendrs historike, duke transferuar disa institucione publike, me qllim q njerzit t lvizin nga muzeu. Ekskluzivisht pr “standard”, Drrasa tregon bilancin pr pes vite, me entuziazm, se UNESCO nuk do t’i vendos kryqin dhe tani e pohojn se sht shndrruar n nj destinacion t rndsishm turistik.

A mund t na thoni se cilat jan prgjegjsit q ka Drejtoria Rajonale e Kulturs Kombtare pr Gjirokastrn?

Prgjegjsia jon sht mirmbajtja, konservimi, restaurimi i monumenteve. Ne kemi nj shtrirje n tri qytete: Prmet, Tepelen dhe Gjirokastr. T gjitha monumentet far jan t kategoris s par dhe t dyt t prcaktuara nga Kshilli Kombtar i Restaurimeve dhe q nga viti 1961 q Gjirokastra sht shpallur qytet-muze, kryesisht jemi marr n kto vite, q jam titullar i ktij institucioni, me restaurimin e qendrs historike t qytetit. Por, kemi
restaurime edhe jasht qendrs historike n Melan, Adrianopul, Antigone n teqen e Frashrit, n Prmet etj. dhe prqendrimi kryesisht, si thash, sht n qendrn e pjess historike.

Dhe cili sht bilanci i Gjirokastrs pas pes vitesh t miratimit n UNESCO, nga dita e sotme?

Ne kemi pesvjetorin e hyrjes s Gjirokastrs n UNESCO, megjithat degradimi sht i 20 viteve nuk sht i tanishm. Kjo ndodhi pr nj periudh t shkurtr. Me ndryshimin e sistemit nj pjes e madhe e qytetarve u larguan. Dhe, kshtu u shkatrruan nj pjes e madhe e objekteve, nga moskujdesimi i pronarve.

Deri n 2004 nuk ka pasur investime dhe vmendja e shtetit nuk ka qen. N kt vit, pr her t par rastisi edhe me Festivalin e Gjirokastr, u bn disa investime n pjesn e pazarit dhe t kalas q kapin nj shifr prej 400 mij dollar. Pastaj n vitin 2005 dhe vitet q jemi n vazhdim, vmendja ka qen krejt ndryshe. Investimet kan qen gati shtatfish, n krahasim me t gjith periudhn, ku kryesisht ka konsistuar n shtpit e kategoris s par dhe kryesisht n shtpin q sht nj nga emblemat e Gjirokastrs si sht kompleksi i madh i Angonatve. Dikur ishte kartolin.

Jeton njeri tek Angonatt, prdoret pr ndonj funksion apo vazhdon t prodhoj kartolina?

Jo nuk jeton njeri, sepse pronart ndodhen n Tiran. Ne kemi kontaktuar me ta. Por me prfundimin e restaurimit do t shikojm se far ane mund t marr ajo. Mund t kthehet n hoteleri, ndoshta mund t hyjn studentt e universitetit pr t fjetur n konvikt ose do t shohim t hyj ndonj institucion.

Cilat jan shtpit q keni shptuar nga rrnimi? Dim pak pr abejt, n ciln faz restaurimi sht?

Jan restauruar disa shtpi. Meq po pyesni pr shtpin e abejve, ne kemi prfunduar restaurimin pothuaj t pjess s jashtme t saj: atin, fasadn, dritaret dhe dyert. Ajo ka prfunduar, por n brendsi t saj investimet kan qen m t pakta, pasi dhe fondi ishte i till. Por duhet thn se jemi n nj faz q synojm t shptojm monumentet nga rrnimi. N radh t par ky sht qllimi, pasi restaurimi i plot krkon fonde t mdha, kostoja sht shum e lart, gurt, druri q prdoret. Duan shum kapitale. Megjithat, n pjest e brendshme t shtpis s abejve jan
disa ndrhyrje n dyer, n tavane dhe n dysheme. Po kshtu dhe shtpia e Babaramove.

Kto shtpi, ashtu sikurse edhe e abejve, pasi t restaurohen, a sht gati ndonj plan se far funksioni do t ken, far sht parashikuar pr to? Do jen muze?

Pr shtpit e abejt, pr shembull, sht krkuar edhe nj fond pr akomodimin, arredimin e brendshm t saj dhe, pse jo, n nj t ardhme jo t largt, t kthehen n shtpi-muze si sht de facto, por edhe t vendosen aty veprat e abejt pr t’u vizituar. N t njjtn mnyr sht menduar edhe pr shtpin e Kadares.

Kto shtpi kan pronar, pr shembull, shtpia e abejve, cilt njeh pr trashgimtar?

Po, shtpia e abejve ka trashgimtar, sht e bija. Ajo ka ardhur ta shikoj. Ka ardhur edhe nj nip i abejt, i interesuar pr shtpin. Por dhe ata jan n Tiran. Ndrsa shtpia e Kadares sht n nj faz prfundimtare, pothuaj ka mbaruar 80% e investimit. sht nj faz e dyt dhe e tret pr shtpin e Kadares, sepse ka dhe nj pjes shum t vogl t arkitekturs s jashtme, m pas sht faza e tret q bn kthimin funksional t objektit.

Punimet n shtpin e Kadares jan ndrprer. Ka nj konflikt pronarsh pr nj pjes t shtpis s Kadares, arsyeja pse jan ln n gjysm punimet… keni prgjigje pr kt?

Jo, se sht konflikt i madh, e kemi pasur edhe m prpara, po tani sht zgjidhur. N kto momente jemi n tratativa me pjestarin tjetr t shtpis s Kadares. Bhet fjal pr nj mur q ishte i prbashkt, q besoj do ta zgjidhim, jo vetm se sht shtpi e Kadares, por edhe nj monument i kategoris s dyt. Ndrprerja ka mbetur thjesht pr nj mbshtetje t harkut t murit t prbashkt. Megjithat, jan marr masat edhe nga ministria, edhe ne kemi kontaktuar me personin, po ai sht n Athin dhe t shohim se far zgjidhjeje do marr.

Shtpia e Babaramove po bie, e pam shum t rrnuar, ndrsa edhe nj vil shum e bukur e Ficove gati n rnie. Cili sht fati i tyre? Ka projekt pr to?

Pr shtpin e Ficove ka kaluar projekti, thjesht presim lirimin e fondeve. Ndrsa tek e Babaramove po bhen investime nga Sida, qeveria suedeze ka
nj projekt, nga nj organizat, n partneritet me Ministrin, Institutin e Monumenteve, Drejtorin Rajonale dhe para pak ditsh sht zhvilluar tenderi i saj n Tiran. Tani pritet firma fituese pr restaurimin. Ai ka nj projekt t prgjithshm, jo vetm n ann pamore t objektit, arkitekturn e tij, por dhe ann funksionale.

Disa nga shtpit q jan t mbajtura n kmb, si ajo e Zekatve, pret turist me pages. Nga kush sht prcaktuar kjo? sht normale?

Jo se kjo sht normale, po jan raste tipike, qoft te Zekatt dhe n dy-tri shtpi t tjera. Shtpia e Zekatve sht m e vizitueshmja. sht nj person trashgimtari, jeton tek ajo shtpi. T themi t drejtn, sht nga monumentet m t mbajtura deri sot, sht personi q rrall na ka rn n qaf pr ndihm financiare nga shteti. Pra, e ka mirmbajtur shtpin qoft dhe me ato t ardhura simbolike. do gj ai e mirmban vet, thjesht e kemi ndihmuar me ndonj fuqi puntore. Por sht shtpia m e vizitueshme.

Ajo q quhet qendra historike, Qafa e Pazarit, pam se akoma ka vaktsin, pa njerz, gjendje e zymt dhe shum pak funksionale. Prve dy bankave, asnj institucion pr shrbime publike nuk ka. A ka ndonj ide pr t dal nga kjo situat, pr ta rijetzuar?

Kjo sht e vrtet, sepse n prgjithsi njerzit jan larguar n qytetin e ri, jasht qendrs historike. Por, ndikim t madh ka pasur n kt mosjet t gjall n qendrn historike, edhe largimi i shum institucioneve nga aty i bankave, q kan qen, e institucioneve q kan pasur marrdhnie direkt me njerzit, t cilat ne jemi prap t mendimit q kto dy ose tre institucione q kan t bjn direkt me njerzit, t rikthehen n qendrn historike.

Dhe, me sa di, n nj nga mbledhjet e qeveris sht dhn nj udhzim i till pr t ardhur tatimet lart, n hotel “Argjiro”, tashm ka mbaruar. N ish-hotel “Zagoria”, do t vihet Zyra e Puns dhe shtjeve Sociale, mendohet pr t ardhur prsri nj deg e universitetit, pr t’u akomoduar n qendrn historike, jo n nj godin t vetme, por dhe n shtpi t mdha si ajo e Angonatve, e Babaramove etj. Vetm kshtu mund t mundsohet rijetzimi i qendrs historike. Gjithashtu, mund t prfitojn nga ulja e taksave, edhe pse kan qen t diferencuara, por mund t bhet edhe ndonj amnisti, q pr disa vite t mos mblidhet asnj taks.

Si e shpjegoni faktin q pikrisht n Qafn e Pazarit mungon edhe pjesa tradicionale e artizanatit tipik gjirokastrit, q duhet t dij vizitori, sidomos i huaji, pr kt pjes t etnosit. Ka ndonj strategji edhe pr kt apo aty do t shiten akoma si sot, domate, banane, moll, sheqer, oriz apo lokalet tipike t komunizmit t heshtura, me burra q rrkllejn konjak?

N Qafn e Pazarit, kur ngjitesh pr n kala, sht hapur nj dyqan nga artizant dhe sapo ka mbaruar nj restaurim i nj godine, Omaratve quhet, ku dhe do zhvillohet biznesi pr kt q ju prmendet. Nj prvoj kemi dhe n komunn e Antigones, ku sht hapur artizanati q zhvillohet n bashkpunim me nj fondacion holandez dhe nj pjes t madhe t materialeve ose prodhimeve gjat gjith vitit i tregtojn n qendrn historike. Jan dhe dy dyqane t tjera q tregtojn dantella, perde, sixhade etj., por njerzit duhet t bhen m koshient sepse numri i turistve sht n rritje dhe ky sht fakt. Ndoshta mund ta marrim pak me frik hapjen e dyqaneve vetm me suvenire, por t paktn brenda ktij dyqani q shesin mallra t tjera, t jen dhe kto materiale.

Pr t’u hequr frikn, duhet ndoshta edhe nj lloj garancie si do t jet mbijetesa e tyre, garanci pr ekzistencn, si jan qerat?

N pjesn e pazarit qerat nuk jan shum t larta dhe i kan me siprfaqe t vogl. Njerzit kan provuar disa lloje biznesesh po ajo q tham, mosgjallria n kt pjes t qytetit e bn q nj pjes e madhe edhe e dyqaneve, po t’i vsh re, jan t mbyllura. Jan hapur disa kafene, nj ose dy-tre restorante - q n to, nj ose dy, servirin ushqimin tradicional.

Prap pr strategjin e zons muzeale. Ktu organizohet nj festival treditor klasik, “Argjiro”, realisht nuk thith aq shum vizitor, edhe festivali m kryesor q sht folkloriku. A sht parashikuar nga entet kulturore q t paktn n muajt e vers pr turistt t ket m shum jet artistike?

N Gjirokastr jeta artistike sht shum e vakt. Pr kt duhen donacione t mdha. N fakt, ktu kontribut pr gjallrimin e jets artistike duhet t jap pushteti lokal. Vjet ishte nj kngtar grek, por nj ose dy aktivitete maksimumi pr gjith vitin. sht nj festival i prvitshm n maj, sivjet pr her t par u b Miss Shqipria, nj event pr Gjirokastrn, sepse nuk ka ndodhur asnjher. Por n prgjithsi nuk ka jet, si nj vend turistik q jemi.

Ishim n muzeun etnografik, kur pyetm nj person n Qafn e Pazarit se nga bie, nuk e dinte, ndrsa kur i tham pr shtpin e Enverit, na e dha drejtimin menjher. Ka pasur nj prplasje para dy viteve. A mendoni se muzeu etnografik tani sht jasht konceptit, pr ta pranuar si shtpi e Enverit?

Po, e di kt fakt. Ajo u kthye von n muze etnografik. Prandaj, ndoshta, sht vshtir pr t’u pranuar si muze. Duhet t shikohet n vitet e tjera q ajo t kthehet thjesht n shtpin e diktatorit. Ndoshta me emrin e diktatorit interesi turistik mund t jet m i madh, sidomos t huajt. Por, nuk mendoj se muzeu etnografik t mos ekzistoj, duhet t kaloj n nj godin tjetr, monument kulture. N fakt, ky opsion sht hedhur disa her, por ndoshta do t doj kohn e vet, momentin e duhur pr t’u kthyer n nj muze t till.

Kur hyn n Gjirokastr, n zonn muzeale pr tri shtpi sht kurioziteti m i lart i turistve, q jan konkurrente: kulla e Zekatve, shtpia e Kadares dhe e diktatorit… t kujton koht edhe kur konkurronin kush e kush ta ndrtonte m t bukur shtpin...

Konkurrenca zhvillim sjell. N prgjithsi, shtpia e Kadares, de facto, sht monument i kategoris s dyt, ndrsa Zekatt jan t kategoris s par, sht nj nga emblemat e qytetit, shtpi kshtjell. Sot nuk bhen m shtpi t tilla. Edhe shtpia ekzistuese e abejt. Te Kadareja ka ndodhur nj djegie dhe u desh t ringrihej nga themelet, po s’mund t krahasohet me Zekatt, q mbetet nj shtpi madhshtore.

Gjithsesi, sht strategji konkurruese pr t fituar t ardhura e pr t joshur turistt kur krkojn shkrimtarin apo diktatorin… pr nj lloj vetdijeje t qytetarve?

Ne, nuk kemi aq shum turist. Mund t vijn nga Saranda, por e keqja sht se na ikin, nuk flen ktu. T paktn duhet t arrihet nga vet gjirokastritt t krijojn kushte n ushqim dhe hoteleri, sikur vetm nj nat t flen, sht fitim i madh pr qytetin. Megjithat, edhe vmendja e qytetarve ka ndryshuar, pr shembull, mimet i kan rritur jasht mase, gj q nuk ka ndodhur para disa viteve. Por, vm re q dhe vet individi, n dy vitet e fundit, po i restauron vet shtpit. Jan 12 shtpi q po restaurohen nga vet pronart. Interesi, besoj se do kthehet pavarsisht problematiks, pasi vet individt nuk mund t ken moskokarje ndaj vet prons s tyre. N prgjithsi shtpit, q ne i kemi problematike sot, jan shtpit e pabanuara. Kurse ke shtpi sot e ksaj dite, 120-vjeare, ku mund t jet ndrhyr vetm nj her, por prsri mbahet, sepse jan njerzit brenda. Vet njeriu e shikon ku i pikon atia.

Bilanci n 2010-n, do t keni not kryq apo mir, se puna duhet t vazhdoj pr rijetzimin e qytetit muze?

Nuk e besoj m. Q nga viti 2005 kan ardhur disa her vzhgues t UNESCO-s, por edhe t pyessh vet qytetart sot pr qendrn historike, nuk gnjen njeri q t mos thot se po sht
dika. Nj nga klauzolat e UNESCO-s, n fillim kur jemi futur n list, ishte si nj patent ndrkombtare pr qytetin. Nse nuk do mbahej, ne do dilnim prsri nga lista e trashgimis botrore. Besoj se sht pozitive se nj pjes e madhe e 13 monumenteve n 2007-n, me supervizor prve pals nga Instituti i Monumenteve t Kulturs, kemi dhe UNESCO-n, t cilt kan dhn mendime t mira pr restaurimet.